Dostępnik o metadanych w książkach elektronicznych
Jak to często bywa, piszę o tym co mnie kręci lub czego się nauczyłem. Tak żeby wiedza szła dalej. Więc dzisiaj o metadanych dostępności w ebookach.
Ustawa o dostępności produktów i usług ma sporo zakamarków, do których warto zaglądać. Jednym z takich zakamarków jest art. 17 o dodatkowych wymaganiach odnośnie usług rozpowszechniania książek elektronicznych. Wymaga on między innymi “udzielanie informacji o funkcjach i właściwościach zapewniających spełnianie wymagań dostępności treści książki elektronicznej za pośrednictwem metadanych.” Jak to często bywa - brzmi skomplikowanie i trochę nawet jest to faktycznie skomplikowane. No to rozwikłajmy sobie ten węzeł.
Wiem, że samo słowo „metadane” brzmi hermetycznie, a szukanie w dokumentach UE konkretnego, technicznego standardu bywa frustrujące. Na szczęście branża wydawnicza i kluczowe organizacje już dawno wypracowały najlepsze praktyki.
Metadane, czyli informacja o dostępności
Zacznijmy od podstaw: ani EAA, ani polska Ustawa nie narzucają konkretnej nazwy formatu metadanych. Prawo skupia się na efekcie: musisz zapewnić, że osoba z niepełnosprawnością, zanim kupi e-booka, wie, czy on spełnia jej potrzeby (np. czy ma opisy alternatywne dla zdjęć, czy działa z czytnikiem ekranu).
Dzisiaj zaglądamy pod cyfrową maskę e-booków. Choć skupiamy się często na samym tekście i projekcie graficznym, istnieje element absolutnie kluczowy dla dostępności, który pozostaje niewidoczny dla większości użytkowników – metadane, w tym te dotyczące dostępności.
W metadanych są takie informacje jak tytuł, autor, język publikacji, wydawca, czy numer ISBN. To znaczy - powinny być, chociaż w polskich ebookach często brakuje nawet tych zupełnie podstawowych. Jeżeli jednak są, to dzięki nim można znaleźć książkę po tytule lub autorze, a także o serii wydawniczej. Można dzięki nim tworzyć kolekcje, tworzyć polecanki, czy sortować. Są też te inne metadane, o których dzisiaj piszę.
Pomyśl o nich jak o cyfrowych etykietach, które informują czytelnika o funkcjach ułatwiających korzystanie z publikacji. Zanim zdecydujesz się na zakup książki w księgarni, sprawdzasz okładkę i opis. W świecie cyfrowym, to właśnie metadane pozwalają osobie niewidomej upewnić się, że e-book współpracuje z czytnikiem ekranu, a osobie z dysleksją – że będzie mogła zmienić krój i wielkość czcionki. To informacja o fundamentalnym znaczeniu, która umożliwia podjęcie świadomej decyzji zakupowej.
Możliwość dostosowania tekstu (powiększenia czcionki, zmiany tła) poprawia komfort czytania każdemu, kto spędza wiele godzin przed ekranem. Aby ten system działał, musi opierać się na solidnych standardach prawnych i technicznych. Zbudujmy to rusztowanie zaufania.
Prawo i Standardy
Tworzenie dostępnych e-booków to nie tylko dobra wola, ale przede wszystkim obowiązek wynikający z konkretnych regulacji. Dostępność stała się strategicznym imperatywem, a nie tylko formalnym wymogiem.
Cyfrowa dostępność jest już zapisana w ustawie o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych. Jak widać dotyczy to podmiotów publicznych, ale pośrednio także wydawców i twórców, jeżeli ze środków publicznych chcą korzystać. Do tego mamy tę naszą nową ustawę o dostępności produktów i usług, która dotyka zarówno usług rozpowszechniania, ale także samych książek i czytników. To właśnie w tej ustawie znajduje się wymaganie dotyczące metadanych o dostępności.
Zwróć uwagę, że metadane nie są same w sobie istotne dla dostępności. O tym jak tworzyć dostępne ebooki mówi wiele podręczników, standardów i rozdział 10 normy EN 301549. Metadane opisują dostępność, a nie ją tworzą.
Akty prawne tworzą obowiązek, ale nie mówią *jak* go osiągnąć. Tę lukę wypełniają międzynarodowe standardy dotyczące zarówno samej dostępności, jak i opisu w metadanych.
Gdzie i Jak Dodajemy Metadane?
Metadane dostępności towarzyszą publikacji na dwóch poziomach, które muszą być ze sobą spójne: bezpośrednio w pliku oraz w globalnym łańcuchu dostaw.
Metadane wewnątrz pliku
Metadane osadzone są bezpośrednio w strukturze pliku EPUB, w pliku manifestu, czyli content.opf. Tam znajdują się także te inne, bardziej znane metadane.
Do opisu cech dostępności używa się ustandaryzowanego słownika Schema.org. To uniwersalny, globalny standard, który sprawia, że metadane są zrozumiałe nie tylko w ekosystemie EPUB, ale także przez zewnętrzne wyszukiwarki.
Co Musisz Zadeklarować (Właściwości Obowiązkowe):
accessMode: Jaki zmysł jest niezbędny do odbioru treści (np. `textual`, `visual`).
accessibilityFeature: Konkretne funkcje ułatwiające dostęp, takie jak tekst alternatywny dla obrazów (`alternativeText`), czy możliwość dostosowania wyglądu tekstu (`displayTransformability`).
accessibilityHazard: Informuje o potencjalnych zagrożeniach (np. migających elementach – `flashing`).
Warto Pamiętać o dodaniu kilku innych:
accessibilitySummary: Zwięzłe, pisane ludzkim językiem podsumowanie cech dostępności. To świetne miejsce, aby opisać ewentualne braki.
accessModeSufficient: Wskazuje, jaka kombinacja zmysłów wystarczy, by zrozumieć całą książkę (np. deklaracja trybu czysto tekstowego, jeśli wszystkie obrazy mają opisy).
Metadane Zewnętrzne
Podczas gdy metadane wewnętrzne są dla czytelnika, metadane zewnętrzne są dla dystrybutorów, księgarń i systemów sprzedażowych. Standardem jest tu ONIX for Books.
ONIX używa bardziej ograniczonego zestawu kodów, by przedstawić najważniejsze cechy dla łańcucha dostaw, umożliwiając automatyczne przetwarzanie danych na całym świecie. Informacje przekazywane są za pomocą elementu `<ProductFormFeature>` z typem 09 (”accessibility attributes”). Konkretne funkcje są identyfikowane przez kody, np.:
kod 14 oznacza krótkie opisy alternatywne dla obrazów,
kod 17 oznacza Dostępną treść matematyczną (np. w formacie MathML).
Informacja z wewnętrznych metadanych EPUB jest często podstawą do wygenerowania rekordu ONIX. Upewnij się, że są one spójne.
Po co to komu?
Celem metadanych jest dostarczenie czytelnikowi jasnych i praktycznych informacji, nie tylko techniczne wypełnienie pól.
Czytelnik musi wiedzieć, jak będzie mógł korzystać z publikacji. Musisz jasno komunikować:
Dostosowanie wizualne: Czy można swobodnie zmieniać wygląd tekstu (krój/wielkość czcionki, kolory, odstępy)? To bardzo ważne dla wszystkich, ale przede wszystkim dla osób słabowidzących i z dysleksjami.
Czytanie bezwzrokowe: Czy cała treść jest dostępna dla czytników ekranu (tekst alternatywny dla zdjęć, wykresów)? To oczywiście jest najważniejsze dla osób niewidomych. Jednak coraz więcej ludzi woli słuchać książki, niż czytać je wzrokiem.
Nagrania audio: Jeśli jest nagranie lektorskie, czy jest zsynchronizowane z tekstem? To nawiasem mówiąc, jest wymagane przez ustawę.
O czym pamiętać?
Zawsze dodawaj metadane: Nawet jeśli nie masz pewności co do wszystkich cech, podaj podstawowe informacje.
Używaj Schema.org w EPUB: Zadeklaruj obowiązkowe i zalecane właściwości.
Deklaruj zgodność z WCAG: Jeśli spełniasz poziom AA, powiedz o tym głośno, podając, kto to zweryfikował.
Dbaj o ONIX: Upewnij się, że Twoi dystrybutorzy dostają poprawne dane o dostępności.
Gdzie doczytać?
EPUB Accessibility 1.1. Jeśli publikujesz w formacie EPUB (a jest to format de facto uznawany za standard dostępnej publikacji cyfrowej), kluczem jest specyfikacja EPUB Accessibility 1.1 od W3C. Definiuje ona techniczne detale, w jaki sposób metadane mają być osadzone w pliku EPUB (w pliku `.opf`). W3C opracowało szczegółowe mapowanie, pokazujące, jak ten standard w pełni odpowiada na funkcjonalne wymogi EAA. To jest Twój techniczny dowód zgodności.
Schema.org. Chociaż EPUB A11y jest specyfikacją, sam język opisu tych funkcji pochodzi od schema.org. Schema.org to słownik znaczników używany przez wyszukiwarki i platformy e-commerce. To on dostarcza konkretnych pól opisujących dostępność.
ONIX for Books. Metadane osadzone w pliku to jedno. Drugie, równie ważne, to przekazanie tych informacji do całego łańcucha dostaw: od wydawcy, przez hurtownika, po sklep internetowy. ONIX (Online Information Exchange) to międzynarodowy standard wymiany danych produktowych dla branży książkowej. ONIX umożliwia dodawanie bloków metadanych dostępności (często czerpiących bezpośrednio ze słowników schema.org) do rekordów katalogowych. Dzięki temu platformy e-commerce mogą filtrować e-booki i wyświetlać użytkownikom informację, np. “Ten tytuł jest polecany dla czytników ekranu.”
Co z innymi formatami? PDF, Mobi i Inne?
Wiesz już, że EPUB jest formatem preferowanym, ale co, jeśli musisz dostarczać e-booki w innych formatach, takich jak PDF, Mobi (Kindle) czy innych mniej popularnych? Tu sprawa jest trudna, bo one zazwyczaj nie pozwalają na umieszczanie metadanych o dostępności wewnątrz pliku. A jeżeli nawet można to jakoś zrobić, to jest to trudne i może być nieskuteczne. Pozostają metadane zewnętrzne, umieszczane przy opisie książki, a pobierane z ONIX.
EAA wymusza standaryzację, która już działa na świecie. Twój obowiązek użycia metadanych dostępności jest w gruncie rzeczy świetną wiadomością, ponieważ otwiera Ci nowy segment rynku, który rośnie.
Zamiast myśleć o metadanych jako o „biurokratycznym ciężarze”, potraktuj je jako język, w którym Twoje dostępne produkty komunikują się z czytelnikami i platformami handlowymi. Użyj standardów EPUB Accessibility 1.1 (z schema.org) i ONIX, a masz pewność, że zrobisz wszystko, aby Twoje e-booki były odkrywalne i zgodne z prawem.
Wieści o dostępności
Może to Cię zainteresuje, chociaż nie jestem wcale pewien. Po 13 latach została zaktualizowana międzynarodowa norma ISO 40500/2025. W tej normie mieści się WCAG 2.2 i to w zasadzie koniec informacji.
Ponownie jesień obrodziła w wydarzenia związane z dostępnością. Za mną Sensorycznie i na serio wraz z hackathonem, Kongres Biznesu Odpowiedzialnego Społecznie, Festiwal dostępności i kilka innych, o których usłyszałem jednym uchem. Przed nami kolejne wydarzenia, o których poinformuję, jak tylko się czegoś dowiem w szczegółach. Jednak i tak wiem, że czekasz na informacje o AutomaticA11y 2026.
Mam już miejsce i datę. Spotykamy się w Warszawie, w Szkole Głównej Handlowej przy ul. batorego 8. Termin to 21 maja 2026 r. Przed nami jeszcze 7 miesięcy, ale już zapraszam do:
zgłaszania wystąpień
organizowania stolików tematycznych
poszukiwania ciekawych osób i projektów
upowszechniania informacji o wydarzeniu
przygotowania materiałów promocyjnych
zgłaszania pomysłów do realizacji
ogólnego pomagania
Chcę żeby AutomaticA11y nadal było wydarzeniem bezpłatnym. Od razu też nadmienię, że nie będę płacił za wystąpienia. Czekam na ludzi jarających się dostępnością i sztuczną inteligencją. Jeżeli do nich należysz - napisz do mnie.
I to by było na tyle. Ostatnie tygodnie były dla mnie dość męczące, ale też satysfakcjonujące. Skończyłem kurs Umiejętności jutra od Google i potwierdziłem swoją wiedzę. Certyfikat dostałem pocztą elektroniczną, bo strona była tak niedostępna, że sam nie dałem rady. A jeżeli chodzi o moje ostatnie zdumienie, to znowu dotyczy prezydenta USA, który zareagował na protesty obywateli idiotycznym filmikiem, jak zrzuca na nich gówno. Do tego był w koronie. Na tym tle odzywki jego ministrów w stylu “twoja stara” wyglądają całkiem elegancko. Dobrej nocy i do następnego Dostępnika.


Dziękuję ci bardzo za rozwikłanie zagadki o dostępności e-booków.