Dostępnik o gałęzi prawa
Wydaje mi się że można już mówić o gałęzi prawa o dostępności. Mamy wiele aktów prawnych i to o wiele więcej, niż się ludziom wydaje. Dzisiaj skupię się na dostępności cyfrowej, a może kiedyś powtórzę
Po raz kolejny Dostępnik pojawia się jako reakcja na sygnały z zewnątrz. Z dyskusji na LinkedIn i rozmów z ludźmi. Tym razem motywem przewodnim jest prawo, szczególnie w kontekście zbliżającego się 28 czerwca i wejścia w życie ustawy implementującej dyrektywę unijną.
Prawo to zawikłana dziedzina, a prawnicy wcale nie chcą, żeby było łatwiej. To znaczy są i takie osoby, ale wciąż w mniejszości. Z kolei zwykły człowiek często nie rozróżnia dyrektywy od ustawy, rozporządzenia czy nawet normy technicznej. Bo tych pojęć jest dużo i trzeba się nieco zagłębić w temat. Postaram się zatem nieco rozwikłać te pojęcia i uporządkować je. Mam nadzieję, że to pomoże. A jeżeli przeczyta to jakiś profesjonalny prawnik i znajdzie błąd, to spokojnie może na mnie nakrzyczeć w komentarzu, że plotę bzdury. Ja się lubię uczyć na błędach, bo wtedy się rozwijam.
Dyrektywy UE
Przyjrzyjmy się 2 dyrektywom, które nas najbardziej interesują. Jedna dotyczy sektora publicznego, a druga - prywatnego.
Dyrektywa 2016/2102 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) – to unijna dyrektywa o dostępności stron internetowych i aplikacji mobilnych organów sektora publicznego, przyjęta 26 października 2016 r. Jej celem jest zagwarantowanie, że wszystkie publiczne serwisy WWW i aplikacje mobilne w UE będą dostępne dla osób z niepełnosprawnościami według wspólnych wymogów. Dyrektywa nakazała państwom członkowskim wdrożenie krajowych przepisów do 23 września 2018 r. Określiła harmonogram dostosowania:
nowe strony internetowe podmiotów publicznych (publikowane po 23.09.2018) miały być dostępne od 23 września 2019,
wszystkie starsze strony – od 23 września 2020,
aplikacje mobilne muszą spełniać wymagania dostępności od 23 czerwca 2021 r.
Dyrektywa wymaga także publikowania deklaracji dostępności dla każdego serwisu/aplikacji oraz stworzenia mechanizmu zgłaszania braków dostępności i procedury skargowej. W razie potrzeby dopuszcza tzw. dostęp alternatywny (np. podanie informacji niedostępnej w innej formie), jeśli pełna zgodność z wymogami nie jest możliwa lub stanowi nadmierne obciążenie. Treść dyrektywy zawiera też wyłączenia – np. nie obejmuje transmitowanych na żywo mediów ani multimediów opublikowanych przed 23.09.2020, pewnych dokumentów archiwalnych, map czy treści podmiotów trzecich niekontrolowanych przez organ publiczny.
W celu ujednolicenia kryteriów technicznych dyrektywa odwołuje się do norm zharmonizowanych – przede wszystkim europejskiej normy EN 301 549, która zawiera szczegółowe wymagania (m.in. oparte na wytycznych WCAG 2.1 AA) dla treści internetowych i mobilnych. Zgodność z tą normą daje domniemanie spełniania wymogów dostępności określonych w dyrektywie. Państwa UE mogą też wprowadzać surowsze przepisy krajowe niż minimalne wymagania dyrektywy.
Dyrektywa 2019/882 PARLAMENTU EUROPEJSKIEGO I RADY (UE) w sprawie wymogów dostępności produktów i usług– znana jako Europejski Akt o Dostępności (European Accessibility Act), przyjęta 17 kwietnia 2019 r., dotyczy dostępności wybranych produktów i usług na rynku UE. Rozszerza ona wymogi dostępności poza sektor publiczny – obejmuje m.in. sprzęt telekomunikacyjny, komputery i systemy operacyjne, bankomaty i terminale płatnicze, usługi bankowości elektronicznej, e-booki, czy usługi e-commerce. Celem jest usunięcie barier na jednolitym rynku i zapewnienie osobom z niepełnosprawnościami (określonym jako osoby z „ograniczeniami funkcjonalnymi”) lepszego dostępu do tych produktów i usług w całej UE. Dyrektywa wymaga, aby produkty i usługi spełniały szczegółowe wymagania dostępności (załącznik II dyrektywy), o ile nie zmienia to ich charakteru ani nie nakłada nieproporcjonalnych obciążeń. Przykładowo urządzenia mają być projektowane tak, by maksymalnie zwiększyć ich użyteczność dla osób z niepełnosprawnościami (np. odpowiednie interfejsy, instrukcje w dostępnej formie), zaś usługi (jak bankowe czy transportowe) muszą zapewniać dostępne informacje, strony internetowe i aplikacje, obsługę klienta dostosowaną do potrzeb osób z niepełnosprawnościami itp. Akt o Dostępności nakłada obowiązki na producentów, importerów i dystrybutorów, w tym zapewnienie deklaracji zgodności, dokumentacji technicznej i oznaczenia CE potwierdzającego spełnienie wymogów oraz na dostawców usług. Państwa członkowskie muszą ustanowić system nadzoru rynkowego, mechanizmy skargowe oraz sankcje za nieprzestrzeganie wymagań. Terminy wdrożenia są dłuższe: kraje UE miały czas do 28 czerwca 2022 na przyjęcie przepisów krajowych, a same wymagania będą obowiązywać od 28 czerwca 2025 roku. Oznacza to, że od połowy 2025 r. wiele popularnych produktów i usług na rynku (np. bankowość internetowa, sprzedaż online, bankomaty, automaty biletowe, smartfony) będzie musiało być dostępnych cyfrowo dla osób z różnymi niepełnosprawnościami na terenie całej UE.
Polskie ustawy
Jednak dyrektywy nie są prawem obowiązującym w Polsce. Dyrektywa tworzy ramy i minimalne wymagania, a kraje członkowskie mają za zadanie ubrać to w odpowiednie przepisy. Ten proces nazywany jest transpozycją. W Polsce powstały zatem 2 ustawy, które były transpozycjami dyrektyw. I dopiero te ustawy są obowiązującym prawem.
Ustawa o dostępności cyfrowej
Ustawa z 4 kwietnia 2019 r. o dostępności cyfrowej stron internetowych i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych – implementuje w Polsce dyrektywę 2016/2102. Ustawa określa wymagania dostępności cyfrowej dla wszystkich stron WWW i aplikacji mobilnych podmiotów publicznych oraz obowiązek publikowania deklaracji dostępności na każdej stronie i aplikacji. W załączniku do ustawy wyszczególniono kryteria techniczne dostępności, równoważne wytycznym WCAG 2.1 na poziomie AA.
Ustawa rozszerzyła obowiązek dostępności na intranety i ekstranety instytucji: wewnętrzne systemy. One również muszą być dostępne, z pewnymi wyjątkami, oraz posiadać własne deklaracje dostępności. Każdy użytkownik ma prawo zgłosić żądanie zapewnienia dostępności – jeśli np. element strony jest nieczytelny dla czytnika ekranu. Obywatel może zażądać poprawy lub udostępnienia informacji w alternatywny sposób. Podmiot publiczny powinien zrealizować takie żądanie w ciągu 7 dni (maksymalnie 2 miesiące w szczególnych przypadkach). W razie odmowy lub braku reakcji można złożyć skargę na brak dostępności. Organem monitorującym i egzekwującym jest minister do spraw informatyzacji.
Dzięki ustawie o dostępności cyfrowej Polska objęła wszystkie jednostki sektora publicznego jednolitym obowiązkiem zapewnienia dostępnych serwisów internetowych i aplikacji. W praktyce oznacza to, że strony urzędów muszą posiadać teksty łatwe do odczytania przez czytniki ekranu, opisy alternatywne grafik, nawigację dostępną z klawiatury, napisy do materiałów wideo itp.
Ustawa o dostępności produktów i usług
Ustawa o zapewnianiu spełniania wymagań dostępności niektórych produktów i usług przez podmioty gospodarcze, zwana również Polskim Aktem o Dostępności. Ustawa została przygotowana przez Ministerstwo Funduszy i Polityki Regionalnej i przyjęta przez Sejm 12 kwietnia 2024 roku. Ta ustawa jest transpozycją Dyrektywy 2019/882, czyli tej o dostępności produktów i usług.
Ustawa określa wymagania dostępności dla wybranych produktów i usług oraz reguluje obowiązki podmiotów gospodarczych w zakresie ich spełniania. Wprowadza również system nadzoru rynku nad prawidłowością stosowania przepisów ustawy. Podmioty gospodarcze będą zobowiązane zapewnić dostępność oferowanych przez siebie produktów i usług na podstawie wspólnych dla państw UE wymagań dostępności. W przypadku niespełniania tych wymagań, każdy będzie mógł złożyć reklamację, co ma na celu skuteczne egzekwowanie przepisów. Ustawa wejdzie w życie 28 czerwca 2025 roku. Tymi wspólnymi wymaganiami jest oczywiście norma EN 301549
Inne ustawy
To nie jest tak, że przed dyrektywami Unii Europejskiej żyliśmy w lesie. Powstawały już wcześniej ustawy, o których warto wspomnieć. Na początek jednak ta najbardziej systemowa.
Ustawa o zapewnianiu dostępności
Ustawa z 19 lipca 2019 r. o zapewnianiu dostępności osobom ze szczególnymi potrzebami jest szerszym, systemowym uregulowaniem kwestii dostępności. Powstała w ramach programu „Dostępność Plus”. Określa obowiązki podmiotów publicznych w trzech kluczowych obszarach: dostępność architektoniczna, dostępność cyfrowa oraz dostępność informacyjno-komunikacyjna. Ustawa ma zapewnić, że osoby ze szczególnymi potrzebami, w tym osoby z niepełnosprawnościami, osoby starsze, kobiety w ciąży, osoby z czasowo ograniczoną sprawnością itp. będą mogły na równi z innymi korzystać z usług i przestrzeni publicznej. W zakresie dostępności architektonicznej wymaga się likwidacji barier w budynkach użyteczności publicznej (podjazdy, windy, odpowiednia szerokość przejść), dostępnej informacji w budynkach (oznaczenia brajlowskie, kontrastowe, informacja głosowa o rozkładzie pomieszczeń), umożliwienia wstępu do budynku osobie z psem asystującym czy zapewnienia możliwości ewakuacji osób z niepełnosprawnościami. Dostępność cyfrowa w rozumieniu tej ustawy oznacza, że podmiot publiczny spełnia wymagania ustawy o dostępności cyfrowej, którą omówiłem wcześniej. Obie regulacje są ze sobą powiązane. Dostępność informacyjno-komunikacyjna natomiast obejmuje zapewnienie osobom ze szczególnymi potrzebami możliwości komunikowania się z urzędem i otrzymywania informacji w przystępnej formie – np. obsługa powinna umożliwić skorzystanie z tłumacza języka migowego, udostępnić materiały w formatach audio lub druku powiększonym na żądanie, zapewnić kontakt alternatywny (telefoniczny, mailowy) dla kogoś, kto nie może przyjść osobiście itp. Ustawa wymaga, aby podmiot publiczny powołał koordynatora ds. dostępności i sporządził plan poprawy dostępności. Co ważne, od 2021 r. również podmioty prywatne wykonujące zadania publiczne lub realizujące zamówienia publiczne muszą zagwarantować dostępność w zakresie realizowanego zadania. Jeśli np. firma zewnętrzna przygotowuje dla urzędu stronę internetową lub prowadzi infolinię dla mieszkańców, umowa z nią musi zawierać wymagania dostępności
Ustawa o zapewnianiu dostępności wprowadziła także mechanizm działań naprawczych: osoby ze szczególnymi potrzebami mogą zgłaszać wnioski o zapewnienie dostępności (architektonicznej, cyfrowej lub informacyjno-komunikacyjnej). W razie ich niezałatwienia – mogą wnieść skargę do Prezesa PFRON, który może nałożyć na instytucję grzywnę. Fundusze z kar zasilają Fundusz Dostępności. Większość przepisów tej ustawy weszła w życie we wrześniu 2020 roku, a od 6 września 2021 roku zaczęły obowiązywać wymogi dotyczące uwzględniania dostępności w zamówieniach publicznych i zleceniach dla podmiotów spoza sektora publicznego.
Ustawa o języku migowym
Ustawa z 19 sierpnia 2011 r. o języku migowym i innych środkach komunikowania się, wprowadzona jeszcze przed powyższymi regulacjami, ukierunkowana jest na zapewnienie osobom głuchym równego dostępu do informacji i usług publicznych. Ustawa ta uznaje Polski Język Migowy (PJM) za naturalny język komunikacji osób głuchych i daje osobom uprawnionym prawo do korzystania z PJM lub Systemu Językowo-Migowego (SJM) w kontaktach z administracją. Instytucje publiczne są zobowiązane na żądanie zapewnić bezpłatną pomoc tłumacza migowego przy załatwianiu spraw urzędowychc. Co istotne, ustawa wymienia również inne środki wspomagające komunikowanie się. Są to na przykład wiadomości SMS, komunikację e-mail, faks czy usługę wideotłumacza, uznając je za równoprawne formy kontaktu obywatela z urzędem. Jedną z form są również dostępne strony internetowe. Dzięki temu osoby mające trudności w komunikowaniu się (nie tylko głuche mogą załatwić sprawy urzędowe pisemnie drogą elektroniczną lub skorzystać z tłumacza online. Ustawa o języku migowym weszła w życie 1 kwietnia 2012 r. i była jednym z pierwszych aktów prawnych w Polsce realizujących postanowienia Konwencji ONZ o prawach osób niepełnosprawnych w zakresie dostępnej komunikacji. Zobowiązała urzędy do udostępniania na swoich stronach informacji o możliwości skorzystania z tłumacza PJM czy załatwiania spraw e-mailowo. Wraz z nowszymi ustawami tworzy spójny system praw gwarantujących osobom z różnymi niepełnosprawnościami dostęp do e-usług publicznych i informacji.
Rozporządzenie w sprawie KRI
Zanim uchwalono ustawę o dostępności cyfrowej z 2019 r., wymogi dostępności stron internetowych administracji publicznej w Polsce wynikały z aktów niższego rzędu. Kluczowe było Rozporządzenie Rady Ministrów z 12 kwietnia 2012 r. w sprawie KRI, wydane na podstawie ustawy o informatyzacji działalności podmiotów realizujących zadania publiczne z 2005 r.
Rozporządzenie KRI nałożyło na wszystkie systemy teleinformatyczne używane do realizacji zadań publicznych obowiązek spełniania wytycznych WCAG 2.0 na poziomie AA,zgodnie z załącznikiem nr 4 do rozporządzenia. Innymi słowy, już od 2012 r. polskie urzędy miały prawny wymóg dostosowania swoich serwisów WWW do standardu dostępności WCAG 2.0. W praktyce jednak egzekwowanie tego wymogu przed 2019 r. bywało ograniczone, a wiele jednostek nie zdawało sobie sprawy z istnienia rozporządzenia KRI. Mimo to, rozporządzenie to stanowiło ważny podkład prawny – dzięki niemu wiele projektów administracji uwzględniało choć podstawowe zasady dostępności. Po wejściu w życie ustawy z 2019 r. rola KRI w zakresie dostępności zmalała. Podsumowując - rozporządzenie KRI z 2012 r. było pierwszym aktem prawnym w Polsce, który wprowadził obowiązek dostępności cyfrowej dla sektora publicznego, bazując na standardzie WCAG 2.0. Ustawa z 2019 r. przejęła ten obowiązek, podnosząc poprzeczkę do WCAG 2.1 i dodając mechanizmy egzekwowania (monitoring, skargi, kary).
Inne ustawy
Już w tym momencie widzę, jak bardzo rozrósł się ten Dostępnik. a ja wcale jeszcze nie skończyłem. Zatem teraz już tylko skrótem w punktach.
Rozporządzenie Ministra Administracji i Cyfryzacji z dnia 26 marca 2014 r. w sprawie szczegółowych wymagań dotyczących świadczenia udogodnień dla osób niepełnosprawnych przez dostawców publicznie dostępnych usług telefonicznych. W tym rozporządzeniu operatorzy są zobowiązani między innymi do zapewnienia dostępności swoich stron internetowych. Są tam też wymagania odnośnie urządzeń końcowych, obsługi klientów niesłyszących i dostępności architektonicznej punktów obsługi.
Ustawa o radiofonii i telewizji z dnia 29 grudnia 1992 roku nakłada na nadawców programów telewizyjnych obowiązek zapewnienia dostępności audycji dla osób z niepełnosprawnościami wzroku i słuchu. Zgodnie z art. 18a tej ustawy, nadawcy są zobowiązani do wprowadzania udogodnień, takich jak audiodeskrypcja, napisy dla niesłyszących czy tłumaczenie na język migowy.
Wytyczne dotyczące realizacji zasad równościowych w ramach funduszy unijnych na lata 2021-2027. To nie jest akt prawny sensu stricte, ale obowiązuje wszystkich realizujących projekty finansowane ze środków UE. Zawiera obszerny zestaw wytycznych dotyczących dostępności, w tym cyfrowej.
EN 301 549
Jaka jest zatem rola tej normy, o której już kilka razy wspominałem? Zarówno dyrektywa 2016/2102, jak i 2019/882 odwołują się do europejskich norm zharmonizowanych, które precyzują wymagania dostępności. Główną normą dla dostępności cyfrowej jest EN 301 549 „Accessibility requirements for ICT products and services”, opracowana przez europejskie organizacje normalizacyjne (CEN, CENELEC, ETSI) na zlecenie Komisji Europejskiej. EN 301 549 to kompleksowy standard opisujący kryteria dostępności dla szerokiej gamy technologii informacyjno-komunikacyjnych, w tym: stron internetowych, dokumentów elektronicznych, aplikacji mobilnych, oprogramowania, urządzeń cyfrowych itp. W obszarze treści internetowych, dokumentów i aplikacji norma ta inkorporuje wytyczne WCAG 2.1 na poziomie AA.
W kontekście dyrektywy 2016/2102 Komisja Europejska oficjalnie uznała EN 301 549 za normę zharmonizowaną – publikacja jej referencji w Dzienniku Urzędowym UE (Decyzja Wykonawcza (UE) 2018/2048) oznacza, że instytucje publiczne stosując tę normę uzyskują domniemanie zgodności z wymogami dyrektywy. Podobnie, dla European Accessibility Act przewiduje się wykorzystanie EN 301 549 (w najnowszej wersji) jako jednego ze standardów pokazujących, jak spełnić wymagania dostępności ICT produktów i usług. Normy zharmonizowane pełnią więc rolę pomostu między technologią a prawem. Ułatwiają projektantom i dostawcom zrozumienie konkretnych wymagań, na przykład jakie cechy powinien mieć dostępny bankomat czy strona internetowa. Z kolei organom nadzorczym – weryfikację zgodności. W Polsce za tłumaczenie norm i nadawanie im statusu Polskich Norm odpowiada Polski Komitet Normalizacyjny – norma EN 301 549 została przyjęta jako PN-EN 301 549. Co ważne, choć przestrzeganie normy nie jest wprost obowiązkiem prawnym dla podmiotów, to stosowanie się do niej jest najprostszym sposobem osiągnięcia zgodności z przepisami o dostępności. A tutaj możesz obejrzeć nagranie z webinaru wprowadzającego do tej normy.
Podsumowanie
Po takim tasiemcu należy Ci się podsumowanie. Hierarchiczny zestaw przepisów – od unijnych dyrektyw, przez polskie ustawy, po rozporządzenia i normy – stworzył spójne ramy prawne zapewniające dostępność cyfrową. Na poziomie europejskim ustanowiono cel i minimalne wymagania, a na poziomie krajowym wdrożono je i rozszerzono, uwzględniając lokalne potrzeby.
Relacje między tymi aktami są komplementarne: dyrektywy UE wyznaczają standard minimum dla wszystkich państw, a polskie przepisy często idą dalej, obejmując dodatkowe aspekty i tworząc mechanizmy egzekwowania. Normy i standardy są elementem operacjonalizacji technicznej przepisów, chociaż same nie są żadnym aktem prawnym.Jeżeli jesteś w tym miejscu i masz dość - daj mi znać. Nie chcę Cię zamęczać niepotrzebnymi szczegółami, chociaż mam wrażenie, że warto je poznać. Bo z tej mojej pisaniny możesz wyciągnąć przynajmniej te wnioski:
Mamy normę techniczną opisującą dostępność cyfrową i jest to EN 301549.
Podmioty publiczne są objęte przepisami od 13 lat, a wciąż o tym nie wiedzą.
Przedsiębiorcy mieli sporo czasu na oswojenie dostępności, bo dyrektywa ma przecież 6 lat. Jeżeli naprawdę nie wiedzieli, to gromy niech rzucają na izby gospodarcze, a nie na ustawę.
Wieści o dostępności
Mamy marzec i zaczęło się robić ciepło. Przypominam zatem, że do końca marca podmioty publiczne muszą przejrzeć i zaktualizować deklaracje dostępności. Ja oczywiście polecam nasz generator deklaracji dostępności, który jest już zgodny z warunkami technicznymi 2.0. Najlepszy i za darmo!
Piotr Osipa zrobił fajną rzecz: zmapował pętle indukcyjne w Polsce. Oparł się na informacjach pochodzących z deklaracji dostępności i użył tej chińskiej sztucznej inteligencji, co nie kojarzy wydarzeń z Placu niebiańskiego spokoju. No ale teraz możesz obejrzeć sobie mapkę z rozmieszczeniem pętli. Kiedy to piszę, mapa wciąż się generuje, bo do przetworzenia jest dużo materiału.
Na 19 marca zaplanowane jest spotkanie w Szkole Głównej Handlowej na temat cyfrowej dostępności. Odbywa się w ramach Akademii Dostępności Santander Bank Polska. Tutaj więcej szczegółów.
Lada dzień opublikuję wstępny program na AutomaticA11y 2025. Został mi 1 slot na prezentację i panel dyskusyjny. Zbieram też kasę na serwis kawowy dla osób uczestniczących w wydarzeniu. Wszystko co zbiorę za kawy do końca kwietnia trafi na ten szczytny cel. Dorzuć się i Ty! A muszę powiedzieć, że dostałem kilka takich wpłat, że szczękę zbierałem z klawiatury.
I to by było na tyle. Donald Trump uczynił Amerykę małą, ale za to agresywną i chamską. Niektórym chyba obraz USA się nieco rozmazał. Chociaż są i tacy, co klaszczą w ręce aż echo idzie. Dobrze że nie tylko polityka jest na świecie. Róbmy dobro, a to do nas wróci.